In mijn werk als financieel planner merk ik dat veel mensen financiële zekerheid willen creëren. Weten dat je genoeg geld achter de hand hebt om onvoorziene kosten op te vangen én om te kunnen werken aan het realiseren van je dromen. Wie wil dat niet? Maar tussen willen en doen kan een groot verschil zitten. Zo weten we allemaal wel dat het slim is te besparen en/of te beleggen met het oog op het realiseren van ons eigen financiële welzijn, nu, straks en later. Maar in de praktijk blijkt dat we daar vaak onbewust veel kansen voor laten liggen. 

Besparen en consuminderen

Voor veel Nederlanders zijn het financieel uitdagende tijden. Het Centraal Planbureau gaat ervan uit dat de inflatie ook in 2024 hoog blijft. Verder blijkt uit een recent onderzoek van Pricewise dat 51 procent van de Nederlanders zich inmiddels zorgen maakt over de hoogte van hun vaste lasten. Ook het Nibud bevestigt dat de financiële bestaanszekerheid van steeds grotere groep Nederlanders onder druk staat. Voor velen is besparen op vaste lasten en andere kosten aan de orde van de dag.

Besparen

Tips om te besparen vind je overal. Frequent bezocht zijn de bespaartips van de Consumentenbond en het Nibud. Besparen hoeft niet meteen veel geld te kosten. Je hoeft bijvoorbeeld niet direct grootschalig te investeren in isolatie, zonnepanelen of een warmtepomp om te besparen op energie. Je kunt ook beginnen met korter te douchen of de thermostaat een graadje lager te zetten. Ook kun je al met kleine aanpassingen geld besparen. Kijk bijvoorbeeld eens kritisch naar je lopende abonnementen en verzekeringen. Vergelijk spaarrentes. Doe eens “anders” boodschappen en vergelijk prijzen en aanbiedingen. Stel budgetten vast. Online vind je praktische tools om bespaarplannen te maken en budgetten op te stellen. Houd zeker ook eens die kleine, terugkerende uitgaven, zoals koffie of broodje uit het tankstation onderweg, in de gaten. Onze “innerlijke boekhouder” blijkt wel goed in het optellen van grote kosten, maar die vele kleine uitgaven samen tellen, is vaak een brug te ver. En al die vele kleintjes hebben ongemerkt toch een impact op je budget. Dit wordt ook wel het “latte-effect” genoemd.  

Maar ondanks al die gemakkelijk te vinden praktische tips en tools, blijkt besparen niet voor iedereen weggelegd. 

Consuminderen

Duurzame keuzes maken en “consuminderen” zijn hot topics. Commercials op radio en televisie herinneren ons er regelmatig aan dat we niet alleen minder maar ook bewuster moeten consumeren. Voordat we nieuwe spullen kopen, eten kiezen, op vakantie gaan enzovoort, zouden we allemaal wat meer moeten bezig zijn met de ecologische impact van onze keuzes. Want dát ons consumptiegedrag tot grote klimaateffecten leidt, bewijst intussen al veel wetenschappelijk onderzoek. Politiek is het ook een beladen onderwerp. Dat bewijzen de discussies in de Tweede Kamer over het mogelijk invoeren van een “vleesbelasting” of een “CO2-budget”. Voorlopig is het nog niet zo ver, maar de overheid stimuleert verduurzaming wel door middel van subsidies en regelgeving. Dat houdt ook verband met de ambitie om de Nederlandse economie in 2050 circulair te hebben. 

Los daarvan is het natuurlijk wel zo dat je met minder vaak ook goed vooruit kunt en dat consuminderen je financieel ook nog eens ten goede kan komen. Zoals ik al eens eerder in een blog schreef, hoeft consuminderen ook niet van 0 op 100. Je kunt ook geleidelijk aan bewuster met geld en spullen omspringen. Misschien wil je proberen minder nieuwe spullen te kopen door bijvoorbeeld een “buy nothing new”-maand in te lassen of te kiezen voor repareren in plaats van weggooien. Of wil je minder voedsel verspillen door vóór het winkelen de voorraadkasten nog eens na te kijken. 

In de praktijk blijkt het met consuminderen echter al net zo te gaan als met besparen. Veel Nederlanders wíllen wel, maar doen het niet. Onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving toont aan dat consumenten op papier zeker wel bereid zijn om andere keuzes te maken. Ze willen best kleiner gaan wonen, minder vlees en zuivel eten, tweedehands kleding en spullen kopen of minder ver op vakantie. Maar als puntje bij paaltje komt, wordt die bereidheid niet door daden gevolgd. 

Weten is nog geen doen

In het gelijknamige rapport van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) uit 2017, “Weten is nog geen doen”, wordt dieper ingegaan op “doenvermogen”. Want ook al weten mensen welke acties nodig zijn voor hun eigen toekomstige welzijn, toch blijken ze geregeld na te laten die acties te nemen. 

Dat heeft veel te maken met wat een “present bias” genoemd wordt; het feit dat mensen een voorkeur hebben om te kiezen voor genot en/of gemak in het heden en daarbij onvoldoende rekening houden met de toekomst. Die present bias speelt bijvoorbeeld een rol bij stoppen met roken of diëten maar ook bij het kiezen tussen sparen voor later of nu op vakantie gaan. Niet iedereen wordt in dezelfde mate “verleid” door kansen van nu; het heeft met aanleg, leeftijd en bijvoorbeeld ook met stress te maken. Daarnaast spelen ook ons vermogen tot het inschatten van risico’s én onze risicobereidheid een rol. Want hoe groot schat je de kans in dat je wasmachine of auto er in de nabije toekomst de brui aan geeft en hoeveel geld je daarvoor opzij moet zetten? Meestal zien we die kans dat we spullen moeten vervangen vrij optimistisch in én onderschatten we de kostprijs van onvoorziene uitgaven. Tenslotte is ons menselijke brein relatief beperkt wat aandachtsspanne, geheugencapaciteit en informatieverwerking betreft. 

Veel van die zogenoemde biases zitten ook zó in ons dna verweven, dat goedbedoelde tips en voorlichtingsacties alléén vaak niet kunnen voorkomen dat ze toch de bovenhand krijgen in onze keuzes en gedrag. Hoewel “sparen” volgens Wijzer in Geldzaken al jaren het meest genoemde financiële voornemen is, blijkt een deel van de Nederlanders toch nog steeds té weinig geld achter de hand te hebben om onvoorziene kosten op te kunnen vangen. Onderzoek geeft aan dat in 2021 een kwart van de Nederlanders nog geen 2.000 euro aan spaargeld had. Dat maakt hen kwetsbaar. Onverwachte uitgaven zoals een kapotte wasmachine of duurder uitvallende apk kunnen hierdoor het begin van een schuld zijn. Een schuld die bovendien snel kan oplopen, omdat stress kortetermijn denken in de hand werkt, wat vaak in financieel minder slimme beslissingen resulteert. Het hebben van een financiële buffer geeft niet alleen rust, maar vergroot ook de kans dat je keuzes maakt die, óók op langere termijn, verstandiger zijn. 

Leren besparen, het kán

Er is in de afgelopen decennia internationaal veel onderzoek verricht naar mogelijkheden om mensen te helpen met sparen en meer financiële zekerheid te krijgen. Eén conclusie is bijvoorbeeld dat het mensen gemakkelijker moet gemaakt worden om “ongemerkt” te sparen. Voorbeelden daarvan zijn “restsparen” (wat op het einde van de maand nog op de zichtrekening staat, wordt automatisch op de spaarrekening gezet) of “pinsparen” (waarbij een percentage van gepinde bedragen direct overgemaakt wordt op een spaarrekening”. 

Ook zou het zetten van doelen helpen. Banken spelen hierop in door de mogelijkheid van “doelsparen” aan te bieden. In mijn werk als financieel planner herken ik dat ook. In een financieel plan zet ik de belangrijkste doelen van mijn cliënten uiteen én bekijken we samen welke stappen zij kunnen zetten om die doelen financieel te bereiken. Omdat mijn cliënten weten wat ervoor nodig is om hun doel(en) te bereiken, zijn ze meer gemotiveerd om te doen wat daarvoor nodig is. In de wetenschappelijke literatuur spreken ze in dit opzicht van “pre-commitment”; mensen wijken moeilijker van hun voornemens af als ze die vooraf hebben uitgesproken en/of gedeeld met anderen. 

Erg interessant vind ik het werk van financieel psycholoog Anne Abbenes van het Financial Psychology Institute Europe. Volgens haar onderzoek werken “budgettips” bijvoorbeeld averechts, omdat het deel van onze hersenen dat ons gedrag bepaalt (ons “dierlijke” of “emotionele” brein) het woord budget koppelt aan het gevoel van lijden en schaarste. Onbewust krijgt besparen dus een negatieve connotatie. Geld uitgeven is “leuker” dan besparen. Bovendien vinden we het als mens helemaal niet leuk om op de vingers getikt te worden. We voelen ons door al die goedbedoelde bespaar- en budgettips al snel “veroordeeld”. En ook vinden we het als mens maar lastig om te veranderen of om iets te doen dat buiten onze normale routine ligt. 

Wees het menselijk brein te slim af

Ons menselijk brein is dus eigenlijk totaal verkeerd afgesteld om te besparen. 

Maar dat wil niet zeggen dat je je doelen niet kunt bereiken. Anne Abbenes geeft enkele tips om ons brein om de tuin te leiden. Werk bijvoorbeeld met een “uitgavenplan” in plaats van met een “budgetplan”. Focus je daarbij op het positieve, op wat wél kan en wat je wél wilt uitgeven, in plaats van op wat “niet mag”. Stel doelen, groot en klein, en maak deze voor jezelf visueel. Door je een doel écht voor te stellen of zelfs een foto ervan uit te printen, maak je het concreter in plaats van dat het ergens in de toekomst rondzweeft. Dat helpt je om je voor het bereiken van het doel in te zetten.

Als je helder hebt wat voor jou écht belangrijk is, kun je de cijfers bekijken. Wat heb je financieel nodig om je doel te bereiken én hoe kun je aan het geld komen? Niet alleen door te sparen, want dat vindt ons brein dus maar lastig. Maar ook door uitgaven, die we minder belangrijk vinden, weg te strepen ten voordele van uitgaven die we wél belangrijk vinden. Het komt eigenlijk ook op hetzelfde neer, maar juist die nuance is voor ons brein zeer belangrijk. Je draait het mentaal om: het voelt niet als een “straf” om iets te laten, maar juist een stap in de juiste richting, om iets wat je graag wilt, te bereiken. Bijkomend voordeel is dat je het gevoel van controle over je eigen financiële situatie krijgt. Dat kan je extra motiveren om je doel te bereiken. 

Anne Abbenes raadt ook aan om af en toe leuke uitgaven in te plannen. Ook al wil je besparen, af en toe eens iets leuks kopen is geen doodzonde. Onderzoek heeft uitgewezen dat de boog niet altijd gespannen kan staan. Het is gemakkelijker om besparen vol te houden als je jezelf tussendoor ook eens iets leuks gunt. Het financiële plan dat ik voor je opstel, kan je daarbij tot houvast zijn. Je behoudt het overzicht, weet wat je nu, straks en later aan inkomsten en uitgaven kunt verwachten en het helpt je verantwoordelijke keuzes te maken. Wil je hier graag meer over weten? Neem gerust contact met me op! 

Monique Londema CFP®, gecertificeerd financieel planner, m.londema@nlpa.nl 

PS: Vind je het fascinerend hoe je brein, emoties en gedrag een impact hebben op de keuzes die je neemt? Voor de geïnteresseerden ligt een boek “Net iets slimmer” van Michiel van Vugt klaar.